Przesłuchanie w trakcie kontroli – o czym pamiętać?

Prawa przesłuchiwanego

W procedurach podatkowych organ podatkowy może wezwać stronę lub inne osoby (świadków) do złożenia wyjaśnień lub zeznań.

Co do zasady, przesłuchanie powinno odbyć się na obszarze województwa, w którym wezwany zamieszkuje lub przebywa. W przypadku gdy organ prowadzący sprawę ma siedzibę w innym województwie, przesłuchanie może być przeprowadzone przez inny organ podatkowy, chyba że wezwany chce stawić się przed organem właściwym do rozpatrzenia sprawy.

Specyficzne regulacje przewiduje ustawa o KAS – przesłuchanie kontrolowanego lub świadka może nastąpić online.

O przesłuchaniu świadka powinien być zawiadomiony podmiot, w sprawie którego toczy się kontrola lub postępowanie. Zawiadomienie powinno zostać doręczone z odpowiednim wyprzedzeniem, tj. 3 dni w przypadku kontroli podatkowej lub celno-skarbowej oraz 7 dni w przypadku postępowania podatkowego.

Przesłuchiwana osoba ma wiele obowiązków, ale i praw, o których należy pamiętać.

Jednym z najistotniejszych uprawnień jest prawo do odmowy składania zeznań (tj. w ogóle udziału w przesłuchaniu), gdy stroną jest osoba bliska (małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo strony oraz powinowaci pierwszego stopnia, jak również osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli).

Świadek (strona) może też odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania, gdy odpowiedź mogłaby narazić świadka lub osobę najbliższą na odpowiedzialność karną lub karną skarbową lub spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej. Z prawa tego można skorzystać tylko w trakcie odpowiedzi na pytania podczas przesłuchania, tj. nie można na tej podstawie odmówić stawienia się na przesłuchaniu.

Skorzystanie z tych praw nie może być interpretowane jako przyznanie się do winy.

Świadkami nie mogą być osoby niezdolne do postrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń, osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych na okoliczności objęte tajemnicą oraz duchowni prawnie uznanych wyznań - co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi. Powyższe oznacza, że organ podatkowy każdorazowo powinien zweryfikować (z urzędu) czy nie zachodzi przesłanka wykluczająca daną osobę z kręgu świadków.

Warto też wskazać, że organ podatkowy może przesłuchać stronę (czyli osobę fizyczną lub osobę zasiadającą w organie zarządzającym osobą prawną) po wyrażeniu przez nią zgody. Do przesłuchania strony stosuje się przepisy dotyczące świadka, z wyłączeniem przepisów o środkach przymusu.

Co obejmują zeznania i jaki jest zakres wymaganych wyjaśnień

Złotych zasad co do tego jak zeznawać w odniesieniu do zakresu przesłuchania (zakresu udzielanych odpowiedzi) jest kilka.

Jedną z najważniejszych jest zasada, iż przesłuchanie odbywa się co do faktów znanych osobie przesłuchiwanej.

Po stronie organów występuje tendencja do tego, aby zamiast o fakty, pytać przesłuchiwanych o ich opinie, przypuszczenia czy też o fakty, o których świadek może nie posiadać wiedzy.

Przykładowo, przesłuchujący może zapytać:

- „Czy Pani(-a) zdaniem faktury były wystawiane prawidłowo?”.

- „Nie wiem, nie odpowiadałem za wystawianie faktur, trzeba zajrzeć do dokumentów”.

-  „A jak Pan(-i) przypuszcza?”.

Na tak sformułowane pytanie, niewykluczone, że osoba przesłuchująca może odpowiedzieć w sposób przypuszczający, niekiedy nawet spekulując w zakresie odpowiedzi. Pytanie powinno dotyczyć jednak konkretnych faktów, a nie zmierzać do uzyskania informacji o przekonaniu co do faktów czy opinii świadka na dany temat.

Znamienne jest również zadawanie świadkom pytań o treść dokumentów, które nie są okazywane w trakcie przesłuchania. Świadek w takim przypadku może łatwo pomylić się, nie pamiętając treści dokumentów.

Dodatkowo, organy przesłuchujące często ulegają pokusie pytania przesłuchiwanych o fakty i opinie związane z wiedzą specjalistyczną przesłuchiwanego i niejako wykorzystują wiedzę świadka w miejsce opinii biegłego tym zakresie.

Gdy więc pytania nie dotyczą faktów, wskazana jest odpowiednia reakcja ze strony świadka lub pełnomocnika strony.

Kolejną zasadą właściwego zachowania podczas przesłuchania jest precyzyjne odpowiadanie na pytanie przesłuchującego. Choć może to wydawać się oczywiste, to w praktyce nastręcza sporych trudności. Przed udzieleniem odpowiedzi, warto zastanowić się nad nią. Można również poprosić o powtórzenie pytania lub jego doprecyzowanie, a także poprosić o czas na zastanowienie się nad odpowiedzią.

Należy stosować także zasadę, aby udzielać odpowiedzi tylko, co do faktów, co do których świadek ma wiedzę. W sytuacji, gdy świadek nie posiada wiedzy w odniesieniu do pewnych faktów, przesłuchanie w tym zakresie powinno zakończyć się udzieleniem odpowiedzi „nie wiem”, „nie mam wiedzy w tym temacie”, „nie jest to w obszarze moich kompetencji”. Bardzo często świadkowie obawiają się przyznać do niewiedzy i próbują odpowiadać na zadane pytanie na podstawie swoich przypuszczeń i domysłów. To dość niebezpieczna i do tego niepotrzebna praktyka.

Poniżej przedstawiono przykłady odpowiedzi, których lepiej się wystrzegać:

- „Wydaje mi się, że (…)”.

- „Nie wiem, ale nie wykluczam tego”.

- „Chyba tak”.

Przebieg przesłuchania

W pierwszej kolejności urzędnik przeprowadzający przesłuchanie powinien wylegitymować przesłuchiwanego dla potwierdzenia jego tożsamości. Może też zadać pytanie o zajęcie, zawód oraz o to, czy świadek był karany za składanie fałszywych zeznań w przeszłości.

Kolejnym kluczowym elementem jest właściwe pouczenie świadka o prawie odmowy zeznań, prawie odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania oraz o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania (obecnie zgodnie z Kodeksem karnym za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy przy składaniu zeznań grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat).

Kolejno, zadawane są poszczególne pytania (w procedurze karnej skarbowej przed pytaniami pojawia się tzw. faza swobodnej wypowiedzi, tj. pytanie „Co Pani(-u) jest wiadomo w sprawie?”).

Warto pamiętać, że w przesłuchaniu świadka ma prawo wziąć udział strona (jej pełnomocnik), która także może zadawać pytania.

Końcowo świadek powinien zapoznać się z protokołem z przesłuchania oraz w razie potrzeby wnieść swoje uwagi oraz podpisać.

Rola pełnomocnika przy przesłuchaniu

W procedurze podatkowej o przesłuchaniu świadka czy biegłego należy zawiadomić stronę. Udział pełnomocnika strony w przesłuchaniach świadków może odgrywać niezwykle istotną rolę i mieć wpływ na wnioski, które formułowane są w oparciu o protokoły przesłuchań.

Rolą pełnomocnika strony w przesłuchaniu w procedurze podatkowej jest czuwanie nad przebiegiem przesłuchania i zgodnością z zasadami przewidzianymi przez przepisy prawa.

Jeszcze przed przesłuchaniem, profesjonalny pełnomocnik może wyjaśnić świadkowi jak przebiega przesłuchanie, wskazać na jego prawa i obowiązki, zwrócić uwagę na sposób formułowania odpowiedzi na pytania.

W trakcie samego przesłuchania pełnomocnik może np. wnioskować o doprecyzowanie pytania oraz sam zadawać pytania. Z przepisów nie wynika, że strona może zadawać pytania dopiero po wyczerpaniu pytań przez organ, stąd pytania ze strony pełnomocnika w trakcie całego przesłuchania powinny być dopuszczane. Pełnomocnik strony może także reagować w sytuacji, gdy w zadawanych pytaniach sugeruje się odpowiedź. Może też wnioskować o przerwę.

Pełnomocnik nie może udzielać odpowiedzi za świadka, ani instruować świadka co do odpowiedzi.

Pełnomocnik ma także realny wpływ na kształt protokołu z przesłuchania – może wnosić uwagi i zastrzeżenia co do jego treści i przebiegu przesłuchania, może formułować wnioski.

Biorąc pod uwagę znaczenie dowodów z przesłuchań i skutki jakie te dowody wywołują, w wielu przypadkach, udział pełnomocnika strony jest nieodzowny.

Warto wspomnieć, że o ile procedura podatkowa czy administracyjna nie przewiduje ustanowienia pełnomocnika świadka, o tyle taka możliwość została przewidziana wprost w procedurze karnej skarbowej. W takim postępowaniu podatnik (tj. np. osoba prawna, której zobowiązania podatkowego dotyczy sprawa) nie ma charakteru strony, więc pełnomocnik podatnika nie może brać udziału w takim przesłuchaniu.

Świadek może powołać pełnomocnika, jeśli wymagają tego jego interesy w toczącym się postępowaniu karnym skarbowym. Przez takie interesy świadka rozumie się np. sytuację, w której nie ma on wystarczającej wiedzy prawniczej do obrony swoich praw.

Ze względu na zależność pomiędzy prowadzonymi kontrolami lub postępowaniami podatkowymi a postępowaniem karnym skarbowym, możliwość ustanowienia pełnomocnika dla świadka w tym drugim postępowaniu jest bardzo istotna. Rezultat postępowania karnego skarbowego może mieć bowiem przełożenie na rozstrzygnięcie organu podatkowego w sprawie podatkowej.

Konsekwencje niestawiennictwa – kary porządkowe

Organ może nałożyć karę porządkową w wysokości do 3.300 zł za:

• niestawienie się na wezwanie organu bez należytego usprawiedliwienia
• bezzasadną odmowę złożenia zeznań
• opuszczenie miejsca przesłuchania przed jego zakończeniem bez zezwolenia organu.

Kara porządkowa jest nakładana postanowieniem, na które służy zażalenie. Ukarany może w ciągu tygodnia od dnia doręczenia postanowienia złożyć wniosek o jego uchylenie, gdy niestawiennictwo bądź niewykonanie obowiązków świadka były usprawiedliwione.

Pamiętaj o protokole

Warto również pamiętać, że organ ma obowiązek sporządzić protokół z przesłuchania. Tutaj również istnieje kilka zasad, które warto przyswoić.

Protokół przesłuchania powinien być odczytany i przedłożony do podpisu osobie zeznającej niezwłocznie po złożeniu zeznania. Osoba przesłuchiwana ma prawo do kontroli treści protokołu i podpisania go dopiero w momencie, gdy będzie w pełni odzwierciedlał złożone zeznania. Osoba prowadząca przesłuchanie ze strony organu nie ma wpływu na ostateczną treść protokołu, a w szczególności nie może decydować, o tym które fragmenty zeznań zostaną ujęte w protokole.

Należy pamiętać, że protokół będzie zazwyczaj stanowił jedyny zapis złożonych zeznań. Jeśli protokół będzie zawierał błędy lub przeinaczenia naszych zeznań, trudno będzie po jego podpisaniu kwestionować jego treść.

Świadek powinien więc dokładnie sprawdzić protokół przed jego podpisaniem i nanieść zmiany w miejscach, gdzie przesłuchujący przeinaczył nasze słowa, popełnił błąd lub w inny sposób błędnie oddał intencję słów świadka. Wszelkie zastrzeżenia do treści protokołu powinny być w nim odnotowane. W przypadku odmowy złożenia podpisu przez osobę przesłuchiwaną, w protokole należy umieścić stosowną adnotację.

Często można spotkać się z praktyką przesłuchujących, którzy nie protokołują zadawanych pytań, a jedynie odpowiedzi świadka. Prowadzić to może do sytuacji, w której późniejsza weryfikacja protokołu przez świadka przed jego podpisaniem jest utrudniona. Za naganne należy uznać także rozdzielanie czynności przesłuchania od czynności protokołowania. Protokół powinien być sporządzany na bieżąco.

Oprócz praw i obowiązków związanych z protokołem, warto wskazać na inne praktyczne aspekty przesłuchania. W szczególności, za niedozwolone należy uznać próby zastraszania świadka, stosowanie przymusu, sugerowanie odpowiedzi, komentowanie zeznań świadka czy też przesłuchiwanie świadka w obecności innego świadka.

Podsumowanie

Tekst został opublikowany w Rzeczpospolitej w dniu 28.06.2023 r.