Mechanizm CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism)

CBAM – od kiedy będzie obowiązywał mechanizm?

• 1 października 2023 r. – rozpoczęcie okresu przejściowego.
• 31 stycznia 2024 r. – ostateczny termin założenia pierwszego kwartalnego sprawozdania.
• 30 kwietnia 2024 r. – ostateczny termin założenia drugiego kwartalnego sprawozdania.
• 31 lipca 2024 r. –
  - ostateczny termin złożenia trzeciego kwartalnego sprawozdania CBAM (z wykorzystaniem wartości domyślnych),
  - ostateczny termin, w którym operatorzy mogą używać "dowolnej" metody liczenia rzeczywistych emisji wbudowanych,
  - ostateczny termin do modyfikowania pierwszego i drugiego sprawozdania CBAM,
  - po 31 lipca 2024 r. wejście dwumiesięcznego terminu na modyfikacje sprawozdań.
• 31 grudnia 2024 r. –
  - otwarcie możliwości składania wniosków o status upoważnionego zgłaszającego,
  - wprowadzenie dla operatorów obowiązkowego stosowania ram UE do obliczania rzeczywistych emisji wbudowanych.
• 31 grudnia 2025 r. –
  - ostateczny termin na przygotowanie raportu przez KE w sprawie stosowania CBAM
  - potencjalnie: propozycja rozszerzenia zakresu produktowego. 
• 1 stycznia 2026 r. – rozpoczęcie okresu właściwego.
• 31 maja 2027 r. – termin złożenia pierwszej deklaracji CBAM i umorzenia certyfikatów CBAM.
• grudzień 2027 r. – kolejny raport KE dotyczący CBAM.
  
• grudzień 2030 r. – spodziewane jest rozszerzenie zakresu CBAM na wszystkie towary objęte ETS.
• styczeń 2034 r. – ostateczne zakończenie przyznawania darmowych uprawnień EST.

Co to jest CBAM?

Ogłaszając Europejski Zielony Ład, Komisja Europejska wyznaczyła nową strategię wzrostu, której celem jest transformacja UE w nowoczesną, zasobooszczędną i konkurencyjną gospodarkę, zdolną do osiągnięcia zerowej emisji gazów cieplarnianych netto. Przyjęto więc szereg rozwiązań, takich jak np. system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS), który wprowadza zharmonizowaną, ogólnounijną cenę emisji dwutlenku węgla (CO₂) w sektorach energochłonnych. I chociaż UE konsekwentnie redukuje emisje CO₂, to emisje wbudowane w wyroby importowane do Unii stale rosną. Narzędziem pozwalającym na osiągnięcie ambitnych celów klimatycznych, w tym neutralności klimatycznej gospodarki UE do 2050 r., jak i do zarządzania ryzykiem ucieczki emisji, jest CBAM (patrz grafika: „Czym jest CBAM”), który ma również funkcjonować jako mechanizm promujący dekarbonizację w krajach trzecich.

Mechanizm CBAM – podstawowe zasady

Mechanizm CBAM to środek klimatyczny, którego głównym celem jest zarządzanie ryzykiem ucieczki emisji poprzez zrównanie kosztu emisji CO₂ dla towarów importowanych do UE z wyrobami unijnymi, które podlegają EU ETS. Warto przy tym podkreślić, że EU ETS obejmuje instalacje zlokalizowane w UE, w tym określone działalności i procesy produkcyjne, podczas gdy CBAM obejmować ma towary importowane do Unii i będące niejako produktami powyższych procesów.

Mechanizm CBAM ma wiernie odzwierciedlać koszty w ramach EU ETS poprzez certyfikaty CBAM, których cena będzie wyznaczana na podstawie tygodniowych średnich wyników aukcji uprawnień do emisji EU ETS. W ramach CBAM importerzy docelowo będą zobligowani do składania rocznych deklaracji CBAM zawierających informacje na temat importowanych wyrobów i (zweryfikowanych) emisji wbudowanych za dany rok kalendarzowy. Dodatkowo w trakcie roku importer powinien się upewnić, że liczba certyfikatów CBAM znajdująca się na przypisanym mu rachunku na koniec każdego kwartału odpowiada co najmniej 80 proc. emisji wbudowanych w importowane przez niego towary od początku roku kalendarzowego. Składając roczną deklarację CBAM, importer będzie zobowiązany umorzyć certyfikaty CBAM w liczbie odpowiadającej sumie emisji wbudowanych w importowane wyroby w danym roku kalendarzowym.

Od 1 października 2023 r. do 31 grudnia 2025 r., a więc przez cały 2024 r., obowiązują przepisy przejściowe, w ramach których importerzy nie będą ponosić kosztów finansowych związanych z mechanizmem. Zamiast tego będą zobowiązani do składania kwartalnych raportów na temat importowanych wyrobów i wbudowanych emisji, wyszczególniając dane dotyczące emisji bezpośrednich i pośrednich, jak również wskazując, czy w kraju trzecim została poniesiona opłata dotycząca emisji (tzw. carbon price).

CBAM - jakie towary są objęte mechanizmem?

CBAM dotyczy wybranych grup towarowych w sektorach, których produkcja została zidentyfikowana jako wysokoemisyjna. Są to:

• cement
• nawozy
• żeliwo i stal
• aluminium
• energia elektryczna
• wodór.

Szczegółowy zakres towarów objętych CBAM znajduje się w załączniku nr 1 do Rozporządzenia CBAM. Towary objęte CBAM zostały sklasyfikowane według nomenklatury scalonej (CN). Na przykład, poza pewnymi wyjątkami, znalazły się tam wyroby z żeliwa i stali klasyfikowane do grupy CN 72, a także elementy konstrukcyjne ze stali lub aluminium (odpowiednio w grupach 73 i 76), rury, złącza czy bardziej przetworzone wyroby, takie jak śrubki i nakrętki stalowe, splotki i kable aluminiowe, oraz pozostałe artykuły z żeliwa, stali oraz aluminium (odpowiednio CN 7326 oraz 7616). W tych ostatnich grupach znajduje się wiele materiałów używanych powszechnie w licznych sektorach produkcyjnych.

CBAM – kto raportuje? Zakres podmiotowy CBAM

CBAM generalnie dotyczy unijnych importerów wskazanych powyżej wyrobów. Wszystkie podmioty gospodarcze, które importują wyroby objęte CBAM, są zobowiązane do raportowania kwartalnego w okresie przejściowym oraz do raportowania rocznego, zakupu i umarzania certyfikatów CBAM począwszy od 2026 r.

Zobowiązanym do realizacji obowiązków CBAM może być również celny przedstawiciel pośredni (najczęściej jest to agent celny działający na mocy upoważnienia pośredniego). Przedstawiciel pośredni może przejąć obowiązki CBAM od unijnego importera, jeśli się na to zgodzi. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy importerem jest podmiot niemający siedziby w Unii Europejskiej (np. wykonawca inwestycji z kraju trzeciego, który importuje niezbędne do realizacji tej inwestycji materiały). Wówczas obowiązki CBAM takiego importera muszą zostać powierzone osobie trzeciej występującej jako celny przedstawiciel pośredni.

Wyłączenia z CBAM

CBAM obejmuje wszystkie kraje trzecie (poza Unią Europejską) z wyjątkiem: Szwajcarii, Lichtensteinu, Islandii i Norwegii. Oznacza to, że towary importowane z tych krajów nie będą podlegały pod CBAM. Katalog państw nieobjętych CBAM może się w przyszłości poszerzać i będzie zależał od polityki klimatycznej prowadzonej w krajach trzecich.

Wyłączone z CBAM są przesyłki zawierające towary objęte CBAM, jeśli ich wartość (per przesyłka) nie przekroczy 150 EUR. Jeżeli importowane towary podlegają w UE specjalnym procedurom celnym, to nie są objęte CBAM. Jeśli jednak po procedurze specjalnej nastąpi dopuszczenie do obrotu na terytorium UE, to CBAM powinien być brany pod uwagę.

W okresie przejściowym prawidłowe ustalenie pochodzenia towarów ma duże znaczenie w kontekście wyłączeń z CBAM. Jeśli stalowe nakrętki przywożone ze Szwajcarii są na wcześniejszym etapie produkcji przetwarzane w Chinach, to kluczowe dla odpowiedniego zaraportowania takiego importu w CBAM jest ustalenie pochodzenia tych nakrętek w świetle unijnych reguł pochodzenia. Obowiązkiem ustalenia pochodzenia objęty jest importer, a przeprowadzenie prawidłowej analizy wymaga uzyskania danych od dostawców, co – podobnie jak w przypadku danych o emisji – może okazać się wyzwaniem.

Regulacje CBAM nadają również nowe znaczenie w zastosowaniu procedur celnych, w szczególności uszlachetniania czynnego. Jest to procedura, dzięki której m.in. można zaimportować materiały do produkcji z zawieszeniem cła i opłat importowych, a jeśli po przetworzeniu gotowe wyroby opuszczą UE i procedura zostanie prawidłowo rozliczona, w ogóle nie pojawią się cło ani podatki importowe w związku z przywozem materiałów. W takim scenariuszu nie wystąpią również obowiązki CBAM. Dla wielu producentów może to być dodatkowa zachęta do skorzystania z procedury uszlachetniania czynnego, nawet jeśli dotychczas jej nie stosowali. Powyższe nie oznacza, że stosujący uszlachetnianie nigdy nie będą zobowiązani do raportowania CBAM. Może się tak zdarzyć, jeśli po przeprowadzeniu procedury część wyrobów gotowych zostanie dopuszczona do obrotu na rynku unijnym. Wówczas kluczowe jest zapewnienie odpowiednich procedur wewnętrznych, aby wywiązać się z raportowania CBAM w sposób prawidłowy.

Raportowanie w okresie przejściowym – najważniejsze informacje, wyzwania i pytania

W 2024 r. importerów czeka złożenie aż czterech raportów kwartalnych CBAM (w styczniu, kwietniu, lipcu i październiku). Poniżej przedstawiamy kilka istotnych informacji, a także pytań i wyzwań związanych z raportowaniem w okresie przejściowym.

Gdzie złożyć raport i w jakiej formie?

Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej każdy importer/ przedstawiciel pośredni, który zidentyfikował swój obowiązek raportowania CBAM w okresie przejściowym, powinien skontaktować się z lokalnym organem kompetentnym do spraw CBAM (w Polsce jest to KOBIZE), by otrzymać dostęp do Rejestru Przejściowego CBAM. To w nim należy składać raporty CBAM w okresie przejściowym. Od 1 stycznia 2024 r. polscy importerzy i przedstawiciele pośredni będą mogli uzyskać dostęp do Rejestru Przejściowego CBAM poprzez portal PUESC.

Czy za brak raportu lub błędy przewidziane są kary?

Zgodnie z przepisami Rozporządzenia CBAM brak raportowania, jak i nieprawidłowe dane w raportach mogą skutkować nałożeniem kar w wysokości 10–50 EUR za każdą tonę niezaraportowanej emisji.

Czy raportowanie dla grup kapitałowych może odbywać się w sposób scentralizowany?

Wiele grup kapitałowych objętych CBAM ma swoje jednostki w różnych krajach UE. Scentralizowane są również zakupy w grupach, więc wiele międzynarodowych przedsiębiorstw zdecydowało się na scentralizowanie zbierania danych do CBAM. Biorąc pod uwagę, że co do zasady raportowanie obejmuje całą Unię Europejską, możliwość centralizacji raportowania wydaje się sensownym rozwiązaniem. Z przepisów Rozporządzenia CBAM oraz wytycznych opublikowanych przez Komisję Europejską wynika jednak jasno, że każdy podmiot będący odrębną jednostką gospodarczą i posiadający odrębny nr EORI będzie indywidualnie zobowiązany do złożenia raportu CBAM (łącząc się z Rejestrem Przejściowym w kraju siedziby). Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dana grupa kapitałowa ma odprawy scentralizowane u jednego przedstawiciela pośredniego, który zgodził się na raportowanie na rzecz grupy. Niemniej jednak w praktyce centralizacja importu na poziomie grup kapitałowych wciąż należy do rzadkości, a rozważając centralizację z pomocą zewnętrznego przedstawiciela pośredniego (podmiot spoza grupy), należy pamiętać o związanych z tym wyzwaniach opisanych powyżej.

Czy chcąc importować towary objęte CBAM, trzeba w okresie przejściowym dokonać rejestracji?

Nie, do samego importu towarów objętych CBAM nie jest potrzebna specjalna rejestracja. Taki stan prawny będzie obowiązywał do końca 2025 r. Od 2026 r., czyli od momentu wejścia w życie pełnego CBAM, chcąc importować wyroby objęte CBAM, trzeba będzie mieć specjalną rejestrację jako upoważniony zgłaszający CBAM. Już od grudnia 2024 r. będzie można się rejestrować.

Co istotne, pomimo braku formalnej rejestracji każdy importer/ przedstawiciel pośredni, który zaimportuje wyroby CBAM (nie licząc opisanych powyżej wyłączeń), będzie zobowiązany do złożenia raportu kwartalnego odpowiednio za okres, w którym nastąpił import. W tym celu należy uzyskać dostęp do Rejestru Przejściowego CBAM, a to oznacza konieczność dopełnienia pewnych formalności.

Jak zorganizować wewnętrzny proces raportowania?

Dla wszystkich importerów to zupełnie nowy proces. Dla wielu jest też nie lada wyzwaniem. Po pierwsze, proces raportowania CBAM wymaga współpracy pomiędzy różnymi działami w przedsiębiorstwie (m.in. zakupy, logistyka, podatki oraz finanse, dodatkowo powinny być zaangażowane działy ochrony środowiska lub techniczne). Wdrożenie raportowania CBAM może przybrać formę wewnętrznego projektu, którym zarządza specjalnie w tym celu wybrany manager projektu, a uczestnikami są osoby z wymienionych wyżej działów. Po drugie, proces raportowania wymaga ustalenia dostępności i źródeł danych, czyli zmapowania już posiadanych informacji wymaganych do raportowania. Wielu przedsiębiorców, którzy zlecili na zewnątrz procesy celne (np. agencjom celnym), może mieć poważne problemy z pozyskaniem danych teoretycznie istniejących w organizacji (bo np. potrzebnych do składania deklaracji celnych). Kolejnym krokiem powinno być zweryfikowanie jakości danych, zwłaszcza jeśli importerzy nie wdrożyli procesów weryfikacji klasyfikacji CN czy pochodzenia importowanych towarów. Ponadto projekt raportowania CBAM powinien uwzględniać kontakty z dostawcami do pozyskania od nich danych o emisjach. Jeśli proces pozyskiwania danych ma być sprawny, warto wdrożyć odpowiednie procedury i ustalony model komunikacji, przypisać odpowiednie role w organizacji oraz ustalić matrycę odpowiedzialności. Najprawdopodobniej nie wszystkie dane wymagane do raportowania CBAM będą możliwe do uzyskania od dostawców. Wówczas procedura wewnętrzna powinna zawierać jasne zasady, z jakich danych organizacja korzysta (wartości rzeczywiste czy domyślne) oraz w jakich przypadkach stosuje np. wartości domyślne. Warto, aby wewnętrzny proces przewidywał także weryfikację raportu przez niezależny podmiot – nie jest to wymóg w okresie przejściowym, ale zalecenie, na które wskazuje również Komisja Europejska w opublikowanych przez siebie wytycznych. Biznes w Polsce jest więc w okresie konieczności dostosowania się do wielu zmian wymagających wdrożenia nowych procesów wewnętrznych lub modyfikacji obecnych. Jako przykład można wskazać wdrożenie systemu e‑Faktur, dla niektórych branż wdrożenie obowiązków wynikających z dyrektywy Single Use Plastic, raportowanie ESG, modyfikacje łańcuchów dostaw ze względu na nowe sankcje gospodarcze i ograniczenia w handlu międzynarodowym (dotykające m.in. importerów stali). Wielu przedsiębiorców poszukuje partnerów, którzy mogliby wesprzeć ich w procesie raportowania CBAM (w zakresie implementacji procesu wewnętrznie lub co‑sourcingu czy nawet outsourcingu procesu).

Jakie emisje należy raportować w okresie przejściowym i skąd czerpać informacje o nich?

Importując towary objęte CBAM, importerzy będą musieli raportować szereg szczegółowych danych, w tym na temat tzw. wbudowanych emisji. Wbudowane emisje to emisje gazów cieplarnianych uwalniane w związku z produkcją towarów. Dzielimy je na emisje bezpośrednie oraz pośrednie. Bezpośrednie są związane z procesem produkcji towarów. Upraszczając – powstają bezpośrednio w procesie produkcji w danej instalacji produkcyjnej. Pośrednie natomiast dotyczą emisji pochodzących z wytwarzania energii elektrycznej zużywanej w procesach produkcji towarów objętych CBAM, niezależnie od miejsca jej wytwarzania (elektrownia czy instalacja, gdzie towary są produkowane).

Ideą okresu przejściowego jest raportowanie tzw. rzeczywistych emisji bezpośrednich, czyli faktycznie zmierzonych na danej instalacji produkcyjnej. Źródłem takich danych będzie dostawca, a w zasadzie producent importowanych towarów, i to do niego należy się zwrócić o informacje. Drugim źródłem są tzw. wartości domyślne, czyli wartości, które zostały opublikowane przez Komisję Europejską pod koniec 2023 r. Przez pierwsze trzy kwartały raportowe (Q4 2023, Q1 2024 i Q2 2024) w przypadku braku dostępu do wartości rzeczywistych będzie można korzystać z wartości domyślnych. W przypadku emisji pośrednich przepisy nie są aż tak restrykcyjne – będzie można raportować według wartości rzeczywistych oraz domyślnych.