Przetwarzanie i analiza BIG DATA przez organy KAS

Organy finansowe państwa w szczególności stawiają na inwestowanie w narzędzia umożliwiające:

• rozwój centralnej analityki danych MF/KAS;
• wykorzystanie zaawansowanej analityki danych (Big Data, uczenie maszynowe);
• automatyzację i integrację rozwiązań, narzędzi i procesów pod kątem zwiększenia potencjału analitycznego;
• zwiększenie wykorzystania analizy stopnia wywiązywania się podatników z obowiązujących przepisów prawa podatkowego (analityka ex post i benchmarking podatkowy);
• rozwój kompetencji analitycznych poszczególnych organów.

Jednym z pierwszych przejawów tego typu działań, które objęło polskich podatników był JPK_VAT – tj. elektroniczny zestaw informacji o operacjach gospodarczych przedsiębiorcy w zakresie podatku VAT. JPK_VAT sukcesywnie od lipca 2016 r. stawał się w Polsce obowiązkowym mechanizmem miesięcznego przekazywania przez kolejne grupy przedsiębiorców danych o ich rozliczeniach w VAT.

Uzupełnienie tego narzędzia dodatkowym „Silnikiem Analiz” wdrożonym przez MF w 2019 r. spowodowało, że organom podatkowym coraz łatwiej jest identyfikować rozbieżności w rozliczeniu VAT pomiędzy przedsiębiorcami, które następnie są przekazywane odpowiednio do urzędów skarbowych oraz urzędów celno-skarbowych w celu ustalenia skąd te rozbieżności wynikają. Tylko w I półroczu 2021 r. kwota ustalonych nieprawidłowości przy wykorzystaniu „Silnika Analiz” wyniosła 172,7 mln zł.

Kolejnym narzędziem uzupełniającym wiedzę organów KAS i MF o działalności podatnika, jest funkcjonujący od 2018 r. System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej (STIR).

STIR pełni rolę narzędzia sprawozdawczego i analitycznego, zaprojektowanego celem skutecznej walki z przestępczością podatkową poprzez przeciwdziałanie wykorzystywaniu sektora finansowego do wyłudzeń skarbowych. W STIR prowadzona jest w czasie rzeczywistym analityka obrotu (na podstawie danych przekazywanych przez banki oraz SKOK oraz na podstawie danych płynących z plików JPK-VAT), pozwalająca na niemal natychmiastową identyfikację łańcuchów transakcji charakterystycznych dla oszustw karuzelowych.

Co ciekawe, aktualnie Polska jest jedynym krajem w Unii Europejskiej, w którym funkcjonuje tego typu system. Potencjał wykorzystania STIR w pierwszych latach jego funkcjonowania pokazują dane – w okresie od stycznia 2018 r. do I półrocza 2021 r.:

• organy KAS zablokowały łącznie 2026 rachunków bankowych;
• Łączna wartość zablokowanych środków finansowych wyniosła ok. 200 mln zł.

… i inne dane podatkowe

Szczególną rolę odgrywają tutaj dane udostępniane KAS w obszarze rozliczeń pomiędzy podmiotami powiązanymi. Począwszy od 2021 rok podmioty sporządzające lokalną dokumentację cen transferowych zobowiązane są do składania informacji TPR. Jakimi danymi dzielą się z fiskusem podatnicy? Informują m.in. o wartości transakcji, przedmiocie transakcji (np. zakup licencji), kraju siedziby kontrahenta, przyjętej metodzie weryfikacji ceny, cenie jednostkowej, ewentualnych korektach cen. Przy transakcjach finansowych dane obejmują także kwotę kapitału, kwotę odsetek (rozpoznanych zarówno kasowo jak i memoriałowo), sposobie kalkulacji oprocentowania (zmienne lub stałe), stopie bazowej czy marży. Szereg danych znajdujących się do tej pory wyłącznie w dokumentacji cen transferowych dostępnej dopiero na żądanie organu, głównie w toku prowadzonej kontroli podatkowej albo kontroli celno-skarbowej jest więc teraz w ustrukturyzowany sposób przesyłany fiskusowi, gdzie trafia do zbiorczych baz danych i podlega dalszym analizom.

Sen z powiek podatników spędzają również od kilku lat regulacje dotyczące MDR (Mandatory Disclosure Rules). Administracja podatkowa nie kryje się z celem tych regulacji. Raportowanie MDR ma na celu ułatwienie dostępu resortu finansów do „informacji o potencjalnie agresywnym planowaniu lub nadużyciach związanych z planowaniem podatkowym oraz informacji o promotorach i tych, którzy korzystają ze schematów podatkowych”. Gromadzenie zaś i analiza tego typu informacji przez resort finansów wspiera wypracowywanie rozwiązań legislacyjnych, uszczelniających krajowy system podatkowy. Od stycznia 2019 r. do marca 2022 r.  liczba złożonych dokumentów do systemu MDR wyniosła 33,7 tys.

Wpływ na sytuację podatników

Wykorzystywane narzędzia informatyczne wyposażone w odpowiednie algorytmy i skala przekazywanych danych powodują, że organy podatkowe są rzetelnie przygotowane do weryfikacji podatników. Te informacje pozwalają zaś na coraz dokładniejsze typowanie konkretnych podmiotów do wstępnej weryfikacji, a następnie do kontroli.

Obecnie większość wykrytych nieprawidłowości weryfikowana jest przez organy podatkowe w trybie tzw. czynności sprawdzających.

Czynności sprawdzające to obecnie dominująca forma weryfikacji działań podatników. W samym tylko roku 2021, organy przeprowadziły ponad 2 mln takich czynności.

Z jednej strony, odformalizowany charakter czynności sprawdzających, daje podatnikom i organom podatkowym przestrzeń czasową na zebranie i analizę żądanych dokumentów i informacji.

Z drugiej jednak strony, co do zasady nie jest to forma rekomendowana / odpowiednia do udostępniania organom szczegółowego zakresu danych o weryfikowanych transakcjach. Szczególnie mowa tutaj o przekazywaniu umów, dokumentacji cen transferowych czy innych dokumentów o szczególnym znaczeniu dla działalności danego podatnika.

Niewłaściwe zarządzenie kwestią przekazywanych danych w ramach czynności sprawdzających może również wywołać u podatnika regularną kontrolę (np. w przypadku powtarzalności niektórych błędów / dużej liczby składanych korekt, czy przekazanie dokumentów / informacji, które mogą wzbudzić zainteresowanie urzędników).

Zasada w tym obszarze jest zatem prosta - im wyższa jakość raportowanych przez podatników danych, tym niższa szansa na wzbudzenie zainteresowania ze strony organów podatkowych. Krzyżowość przetwarzanych przez KAS i MF danych, sprawia jednak, że nawet jeżeli po stronie jednego podatnika zostały zrealizowane wszelkie obowiązki podatkowe, taką weryfikację mogą wciąż spowodować nierzetelne dane zaraportowane przez jego kontrahenta.

Z reguły jednak, kontrole podatkowe/kontrole celno-skarbowe wszczynane są w momencie, w którym wcześniejsza analiza wykazała duże prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości generujących straty dla Skarbu Państwa. Organy podatkowe przychodzą już z konkretnym zamiarem analizy wybranego wycinka podatkowego (np. w obszarze podatku u źródła, cen transferowych czy przeprowadzonej restrukturyzacji).

Skąd organy podatkowe czerpią coraz dokładniejsze dane o obszarach, które powinny zostać poddane weryfikacji? Wynika to z coraz to skuteczniejszego typowania podatników do kontroli.

Wdrożona i planowana infrastruktura technologiczna pozwala na stosowanie nowoczesnych narzędzi analitycznych, które dają materialne rezultaty i zmieniają bieg oraz standard prowadzonych kontroli. Typowanie na podstawie przeprowadzonych analiz pozwala wszcząć i przeprowadzić weryfikację rozliczeń u podatnika, u którego z wysokim prawdopodobieństwem wiadomo, że mają miejsce nieprawidłowości.

Obecne typowanie do kontroli, nie polega już na ocenie prawdopodobieństwa czy w danym sektorze gospodarczym mogą wystąpić nieprawidłowości, a następnie poszukiwaniu trochę „po omacku”, czy u danego podatnika faktycznie takie nieprawidłowości wystąpiły. Faktyczna kontrola zaczyna się dużo wcześniej niż z momentem formalnego jej wszczęcia – organy obecnie przychodzą na kontrolę już z całym portretem podatnika narysowanym w toku wewnętrznej analityki (w tym również z uwzględnieniem jego sieci powiązań).

Dzięki zawansowanym działaniom analitycznym w latach 2017-2022 skuteczność kontroli dotyczących podatków zwiększyła się do 90 proc. W ciągu ostatnich 6 lat w ramach czynności sprawdzających i kontroli, zarówno podatkowych, jak i celno-skarbowych organy podatkowe ujawniły nieprawidłowości na kwotę około 108 mld zł.

Obecnie jedna wszczęta kontrola to potencjalnie 1,5mln zł wpływu do budżetu państwa z tytułu wykrytych nieprawidłowości. Najlepiej jednak, skuteczność wykorzystywanych przez MF i KAS narzędzi analitycznych ilustrują poniższe liczby:

• w 2014 r. (tj. przed działaniami wdrażającymi analitykę) w toku 10,1 tys. kontroli wykryto uszczuplenia na kwotę 10,6 mld zł, podczas gdy już w 2019 r. przy liczbie kontroli na poziomie 2,6 tys. wykryto uszczuplenia na kwotę 9,8 mld zł;
• w 2021 roku urzędy skarbowe przeprowadziły 15 781 kontroli podatkowych, z czego 4956 (31 proc.) zakończyło się dobrowolną korektą deklaracji podatkowej przez podatnika;
• od stycznia do listopada 2021 r. KAS przeprowadziła:

- 2 485 kontroli celno-skarbowych (na łączną kwotę ustaleń – 5,04 mld zł);

- 11 912 kontroli podatkowych (na łączną kwotę ustaleń – 2,17 mld zł);

- 2 271 427 czynności sprawdzających (na łączną kwotę ustaleń – 3,99 mld zł);

• spośród kontroli doprowadzonych do końca w 2022 roku, nieprawidłowości wykazano w 91,5 proc. z nich (w tym zakresie, ustalenia kontroli celno-skarbowych zakończonych w 2022 roku wyniosły 6,283 mld zł).

Nowoczesna kontrola

Potencjalnie, posiadanie przez organy podatkowe bieżącej wiedzy o transakcjach, w połączeniu z stosowanymi już systemami przeciwdziałania wyłudzeniom podatkowym i skutecznemu typowaniu podmiotów do kontroli pokazuje ważny kierunek, w którym zmierzają losy dalszych działań weryfikacyjnych podejmowanych. Dotychczas zaś poruszane problemy uszczupleń budżetu państwa, w tym w związku z tzw. luką VAT (wynoszącej aż 24,7 proc. w 2015 r., a w 2021 r. już tylko 4,3 proc.) zdają się odchodzić do przeszłości.

Zaawansowane narzędzia Ministerstwa Finansów do analizy tzw. Big Data wykrywają już potencjalne naruszenia w trybie rzeczywistym i skutecznie zdają się utrudniać wyłudzenia podatkowe, a pośrednio – w ramach tzw. prewencji ogólnej – budują świadomość podatników i powodują, że agresywnych działań nakierowanych na oszustwa podatkowych jest coraz mniej.

Dodatkowo, w najbliższej przyszłości kolejnym uzupełnieniem – już obecnie pokaźnej ilości danych o podatnikach – będzie wprowadzenie Krajowego Systemu eFaktur (KSeF).

Kluczowym założeniem KSeF jest przeniesienie praktycznie całego obrotu towarowego i usługowego z udziałem polskich podatników do przestrzeni wirtualnej (czyli właśnie do KSeF).

Rozwiązanie to jeszcze bardziej uszczelni system podatkowy. Już obecnie „e-fakturowanie” funkcjonuje jako opcja dobrowolna, ale będzie obowiązkowe od lipca 2024 roku.

Czy przed nami zatem koniec typowych kontroli podatkowych? Z pewnością opisywane zjawiska mogą sugerować, że do przeszłości odejdą kontrole takie, jakie znaliśmy do tej pory. Resort finansów już teraz zapowiada, że docelowym modelem ma być ograniczenie kontroli podatkowych na rzecz czynności sprawdzających i zwiększenia liczby wyspecjalizowanych kontroli celno-skarbowych.

Co to zatem oznacza dla podatników? Na pewno zmieni się sposób weryfikacji rozliczeń podatkowych.

Po pierwsze, znaczna część informacji które, standardowo były uzyskiwane dopiero po przeprowadzeniu czynności kontrolnych, staje się dostępne „od ręki”, bez konieczności wszczynania kontroli lub czynności sprawdzających. Jest to o tyle korzystne dla podatników, że znaczną ilość nieprawidłowości, podatnicy mogą skorygować w porozumieniu z organami podatkowymi jeszcze przed wszczęciem standardowych kontroli (np. w toku czynności sprawdzających).

Po drugie, dzięki przedstawionym narzędziom analitycznym organy podatkowe coraz efektywniej typują konkretne obszary podatkowe do weryfikacji. Co z jednej strony może skrócić czas samej kontroli, lecz z drugiej strony podatnik już będzie musiał liczyć się w większym stopniu z koniecznością dochodzenia swoich racji przed sądem administracyjnym.

Uwzględniając zatem, że coraz szerszy zakres codziennej działalności podatników jest znany organ podatkowym i ma on znaczenie dla typowania do kontroli, szczególnej istotności nabierają takie aspekty jak:

• bieżące śledzenie trendów w prawie podatkowym oraz w działaniach organów podatkowych, tak aby nie zostać zaskoczonym ewentualnymi kontrolami;
• dbanie o zachowanie odpowiedniego stopnia ryzyka przy podejmowaniu decyzji biznesowych mających skutki podatkowe;
• dostęp do specjalistycznej wiedzy i doświadczenia profesjonalnych doradców (w tym również w charakterze pełnomocników).

Podsumowanie

Z roku na rok organom KAS udostępniane są co raz to nowe technologie informatyczne służące do gromadzenia, przetwarzania i analizy tzw. Big Data dotyczącej aktywności podatników na polskim i europejskim rynku. Warto mieć świadomość do jakich danych KAS ma obecnie dostęp i w jaki sposób są one wykorzystywane. Niewątpliwie ma to wpływ na kwestie indywidualnej weryfikacji rozliczeń podatkowych.

Tekst został opublikowany w Rzeczpospolitej w dniu 12 lipca 2023 r.