Zmiany w odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

Przepisy dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (OPZ) ulegają obecnie dużym zmianom. Najpierw wybiórczo zmieniono regulacje dotyczące OPZ w ustawie o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej, a następnie opublikowano propozycję zmian do aktualnej ustawy o OPZ. 

O odpowiedzialności podmiotów zbiorowych było już głośno w 2018 r., kiedy Rada Ministrów zaproponowała nowy projekt ustawy w związku z nieefektywnością aktualnie obowiązujących przepisów.  Prace nad nowym brzmieniem ustawy zostały wówczas wstrzymane. Obecnie propozycja zmiany przepisów w tym zakresie powróciła w kolejnych odsłonach. Najpierw ustawodawca zmienił wybrane przepisy dotyczące OPZ w ustawie o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej, a następnie opublikowano propozycję zmian do aktualnej ustawy o OPZ. 

Zakończenie prac nad projektem nowelizacji planowane jest w III kwartale 2022 r.

Przestępczość środowiskowa a zmiany w OPZ

1 września 2022 r. w życie weszła ustawa z 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej, której celem było zaostrzenie sankcji za wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku.  Ustawa ta znosi warunek pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności w postaci skazania osoby fizycznej. W konsekwencji, wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu nie będzie już, jak dotychczas, uzależnione od uprzedniego skazania osoby fizycznej powiązanej ze spółką. Rozwiązania te znajdą zastosowanie wyłącznie do przestępstw przeciwko środowisku. Warto zauważyć, że aktualnie ustawa ta jest niespójna, bowiem przewiduje inny reżim prawny dla czynów zabronionych przeciwko środowisku (brak wymogu uprzedniego skazana osoby fizycznej), a inny w odniesieniu do pozostałych przestępstw.

Nowelizacja ustawy dotyczącej OPZ

2 września 2022 r., dokładnie jeden dzień po wejściu w życie ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej, na stronie RCL został opublikowany projekt ustawy zmieniającej ustawę o OPZ za czyny zabronione pod groźbą kary.  Projekt po trzech latach powrócił do etapu prac rządowych, a przewidziane w nim rozwiązania są w większości zbieżne z poprzednio proponowanymi zmianami. W dalszym ciągu proponowane zmiany mają na celu zwiększenie efektywności przepisów określających zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (osób prawnych, przedsiębiorstw, jednostek samorządu) i zapewnienie, by podlegały one skutecznym i odstraszającym sankcjom.

Na co warto zwrócić uwagę?

Szczególną uwagę zmieniamym przepisom powinny poświęcić duże organizacje.  Projekt przewiduje bowiem, że ustawa będzie miała zastosowanie do podmiotów zbiorowych zatrudniających co najmniej 500 osób w co najmniej jednym roku z dwóch ostatnich lat obrotowych lub takich podmiotów, które osiągają roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych przekraczający równowartość 100 milionów euro. Zawężenie zakresu podmiotowego ustawy objęło również mikro, małych i średnich przedsiębiorców, którzy zostali wyłączeni z definicji podmiotu zbiorowego.

Projekt zakłada wprowadzenie szeregu zmian, które polegają w szczególności na:

• wyeliminowaniu uprzedniego skazania osoby fizycznej, jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (tj. prejudykatu);
• wprowadzeniu odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa popełnione na ich korzyść, bez względu na możliwość zidentyfikowania osoby fizycznej, która jest sprawcą czynu zabronionego;
• zastąpieniu katalogu czynów zabronionych, za które może odpowiadać podmiot zbiorowy, ogólną zasadą odpowiedzialności za przestępstwo / przestępstwo karnoskarbowe,
• wprowadzeniu możliwości dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (za zgodą sądu), z ograniczeniem kary pieniężnej do 5 mln złotych,
• zaostrzeniu sankcji, w tym kar pieniężnych do 30 mln złotych.

Niewątpliwie jedną z najistotniejszych zmian jest wyeliminowanie tzw. prejudykatu jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Projektowane przepisy wprowadzają możliwość prowadzenia postępowania wobec podmiotu zbiorowego niezależnie od procesu przeciwko działającej w jego imieniu osobie fizycznej. Konsekwencja wyeliminowania prejudykatu jest daleko idąca. Przepisy wprowadzają bowiem nową przesłankę pociągnięcia do odpowiedzialności osoby prawnej, którą będzie sam fakt popełnienia przestępstwa na jej korzyść, bez względu na to czy udało się zidentyfikować sprawcę czynu zabronionego, czy też nie.