Zastrzeżenie numeru PESEL – ochrona konsumentów przed przedświątecznym oszustwem 

Zagrożenia związane z kradzieżą numeru PESEL

Numer PESEL jest kluczowym elementem w procesach identyfikacji i weryfikacji tożsamości każdego polskiego obywatela. Jego kradzież może prowadzić do poważnych zagrożeń, zarówno z perspektywy osoby fizycznej (tj. posiadacza numeru), jak i z perspektywy instytucji finansowych. Oszuści, posiadając wykradziony numer PESEL, mogą z łatwością zaciągnąć kredyt lub pożyczkę na nazwisko osoby poszkodowanej, w szczególności, gdy proces kredytowania realizowany jest online, lub podpisać umowę abonamentową na usługi telewizyjne, telekomunikacyjne czy internetowe. Ofiary takich przestępstw często dowiadują się o istniejącym zadłużeniu dopiero w momencie, gdy otrzymują wezwanie do zapłaty lub fakturę za usługi, których nigdy nie zamawiały.

Zastrzeżenie numeru PESEL – tarcza ochronna dla konsumentów

Zastrzeżenie numeru PESEL ma na celu ochronę przed jego nieautoryzowanym wykorzystaniem oraz poprawę bezpieczeństwa danych osobowych obywateli. Dzięki tej procedurze można zabezpieczyć swój numer PESEL tak, aby nikt nie mógł go użyć bez wiedzy właściciela. Jeśli istnieje potrzeba cofnięcia zastrzeżenia, na przykład w celu zaciągnięcia zobowiązania lub dokonania czynności notarialnej, jest to możliwe praktycznie natychmiastowo (np. poprzez aplikację mObywatel).

W celu skorzystania z usługi zastrzeżenia lub cofnięcia zastrzeżenia numeru PESEL, konieczne jest posiadanie jednego z następujących narzędzi: profilu zaufanego, podpisu kwalifikowanego, e-dowodu lub danych do logowania do bankowości elektronicznej. W przypadku braku profilu zaufanego lub e-dowodu, należy sprawdzić, jak je założyć i jak z nich korzystać. Sama procedura zastrzeżenia oraz cofnięcia zastrzeżenia numeru PESEL jest bardzo intuicyjna i sprowadza się do zalogowania do strony mObywatel.gov.pl (lub aplikacji mObywatel) i wybrania odpowiedniej opcji: "Zastrzeż PESEL" lub "Cofnij zastrzeżenie". Jeśli użytkownik chce cofnąć zastrzeżenie numeru PESEL, może to zrobić bezterminowo lub określić datę i godzinę, kiedy system automatycznie ponownie dokona zastrzeżenia.

Weryfikacja numeru PESEL przez podmioty finansowe

Zasady ogólne

Przepisy Prawa bankowego zobowiązują banki do weryfikacji w dedykowanym rejestrze czy numer PESEL konsumenta jest zastrzeżony. Taka weryfikacja powinna nastąpić jeszcze przed zawarciem m.in. umowy pożyczki lub kredytu, a także przed zmianą takiej umowy, w konsekwencji której zwiększa się istniejące zadłużenie. Jeżeli okaże się, że w chwili zawarcia umowy numer PESEL kredytobiorcy był zastrzeżony, bank nie może skutecznie dochodzić zaspokojenia  roszczenia wynikającego z tak zawartej umowy (zarówno od kredytobiorcy, jak i jego następców prawnych). Nie może również zbyć wierzytelności powstałej z umowy zawartej z klientem w przypadku braku weryfikacji numeru PESEL.

W przypadku niedostępności systemu teleinformatycznego, w którym prowadzony jest rejestr zastrzeżeń numerów PESEL (np. ogólnej awarii systemu lub serwerów), bank może odmówić zawarcia umowy do czasu przywrócenia dostępności systemu. Jest to działanie prewencyjne mające na celu zapobieganie zawieraniu umów na podstawie potencjalnie zastrzeżonych numerów PESEL. Alternatywnie, bank może zawrzeć umowę, zachowując jednak należytą staranność przy weryfikacji tożsamości konsumenta i pod warunkiem udokumentowania przeprowadzenia takiej weryfikacji. Scenariusz ten obliguje bank do podjęcia dodatkowych środków w celu potwierdzenia tożsamości klienta i minimalizacji ryzyka zawarcia umowy na podstawie zastrzeżonego numeru PESEL. Ponadto, jeżeli niedostępność systemu teleinformatycznego trwała dłużej niż 15 minut (a nie była to zaplanowana niedostępność) i w tym czasie została zawarta umowa, ograniczenie w postaci braku możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu umowy przez bank oraz zbycia wierzytelności z niej wynikających nie ma zastosowania (nawet jeżeli w chwili zawarcia umowy numer PESEL kredytobiorcy był zastrzeżony).

Proces kredytowy

Zasady dotyczące weryfikacji zastrzeżenia numeru PESEL są zbliżone niezależnie od rodzaju kredytu. W szczególności jednak, przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki oraz przed każdą zmianą umowy, która zwiększa zadłużenie, kredytodawca musi sprawdzić, czy numer PESEL konsumenta nie jest zastrzeżony. Obowiązek weryfikacji nie dotyczy jednak umów o kredyt konsumencki, które spełniają określone warunki, m.in. gdy kwota kredytu trafia bezpośrednio do kontrahenta (a nie do konsumenta) oraz gdy umowa jest zawierana na odległość, po uprzednim indywidualnym uwierzytelnieniu konsumenta.

W procesie zawierania umowy kredytu, weryfikacja w rejestrze zastrzeżeń numerów PESEL może być przeprowadzona na różnych etapach, w tym już na etapie rejestracji wniosku kredytowego. Ponowna weryfikacja powinna się odbyć przed zawarciem umowy kredytowej. W praktyce więc, w toku całego procesu kredytowego (tj. od momentu złożenia wniosku kredytowego aż do jego wypłaty) dochodzi najczęściej do kilkukrotnego zastrzegania oraz odstrzegania numeru PESEL przez konsumenta. Ponadto, przepisy Prawa bankowego nie wymagają utrzymywania cofnięcia zastrzeżenia numeru PESEL aż do momentu uruchomienia kredytu, co w naszej ocenie jest dobrą praktyką. Z perspektywy banku, zastrzeżenie numeru PESEL musi być cofnięte jedynie w chwili zawarcia umowy. Procedura ta zwiększa zatem bezpieczeństwo konsumenta i jego ochronę przed potencjalnymi oszustwami.

Z kolei przeprowadzenie weryfikacji zastrzeżenia numeru PESEL przez bank zabezpiecza bank i mityguje ryzyko kwestionowania przez konsumenta zawarcia konkretnej umowy z bankiem.  W praktyce może to wpłynąć na zmniejszenie potencjalnych sporów prawnych i związanych z nimi kosztów, przy jednoczesnym zwiększeniu bezpieczeństwo całego procesu kredytowego.  Ponadto proces ten wpływa na prawidłowe zarządzanie ryzykiem kredytowym, co z kolei w dłuższej perspektywie przyczynia się do stabilności finansowej całego rynku. W efekcie, skuteczna weryfikacja numeru PESEL nie tylko chroni konsumentów przed oszustwami, ale również wspiera banki i instytucje finansowe w utrzymaniu wysokich standardów bezpieczeństwa i zaufania w relacjach z klientami.

Płatności odroczone – kup teraz, zapłać później

Metoda „kup teraz, zapłać później” (znana również jako BNPL lub odroczone płatności) to coraz częściej wykorzystywana forma krótkoterminowego finansowania, w której konsument natychmiast nabywa wybrany towar, a płatność za niego dokonuje dopiero po pewnym czasie, zazwyczaj po 30-45 dniach. Skorzystanie z propozycji BNPL może być atrakcyjne, zwłaszcza w obliczu zwiększonych świątecznych wydatków. Należy jednak pamiętać, że jest to mechanizm pożyczkowy i podlega takim samym zasadom spłaty jak każde inne zadłużenie.  W praktyce, płatności odroczone w pewnych aspektach przypominają korzystanie z karty kredytowej, gdzie również dostępny jest okres bezodsetkowy. BNPL to w rzeczywistości kredyt – brak spłaty w oznaczonym terminie powoduje powstanie dodatkowych kosztów, w tym związanych z jego oprocentowaniem (podobnie jak w przypadku karty kredytowej czy limitu przyznanego na koncie bankowym). Finansowe konsekwencje mogą być jednak o wiele poważniejsze i długoterminowe – nieterminowe spłaty mogą powodować obniżenie, a nawet utratę zdolności kredytowej czy zgłoszenie do rejestru dłużników, na co zwraca uwagę również UOKiK w trwającej kampanii edukacyjnej [1].

Usługodawcy „kup teraz, zapłać później” sprawdzają zarówno zdolność kredytową kupującego, jak i weryfikują numer PESEL przed finalizacją zakupu z odroczoną płatnością. Podobnie jak inne instytucje finansowe, mają obowiązek sprawdzić, czy numer PESEL klienta nie jest zastrzeżony, a jeżeli tak - odmówić sfinansowania wybranego produktu lub usługi. Weryfikacja zdolności kredytowej i numeru PESEL przez podmioty BNPL pomaga im w zarządzaniu ryzykiem kredytowym i minimalizacji liczby niespłaconych zobowiązań, a także jest mechanizmem zwiększającym bezpieczeństwo ich klientów.