Jak zapobiegać konfliktom w fundacji rodzinnej?

Statut konstytucją fundacji rodzinnej…

Fundacja rodzinna, będąc osobą prawną, działa przez swoje wewnętrzne organy, tj. zgromadzenie beneficjentów i zarząd (ewentualnie także radę nadzorczą, jeżeli została ustanowiona). Choć skojarzenie ze spółkami handlowymi jest naturalne, trzeba mieć na względzie pewne istotne różnice. Przede wszystkim, inaczej niż Kodeks spółek handlowych, Ustawa o fundacji rodzinnej zawiera tylko podstawową regulację „ładu korporacyjnego”. Wewnętrzne funkcjonowanie fundacji i relacje między jej interesariuszami powinny zostać szczegółowo uregulowane w jej statucie. W niektórych sprawach jest to zresztą wprost wymóg ustawowy, którego niedochowanie może skutkować odmową wpisania fundacji do rejestru fundacji rodzinnych.

O ile więc wspólnicy i zarząd spółki handlowej nawet w warunkach rozbieżności zdań muszą trzymać się wyraźnych kodeksowych „reguł gry”, o tyle, w braku dostatecznie precyzyjnych regulacji statutowych, podobna rozbieżność zdań w fundacji rodzinnej może bardzo szybko przekształcić się w trwały impas. Ryzyko to może się materializować zwłaszcza w relacjach pomiędzy beneficjentami fundacji, którzy mogą stanowić różnorodne grono osób o nie zawsze zbieżnych zapatrywaniach.

Wbrew nazwie organu, w skład zgromadzenia beneficjentów nie muszą wchodzić wszyscy beneficjenci fundacji rodzinnej. Beneficjentem jest każda osoba, które może otrzymywać od fundacji świadczenia (pieniężne, rzeczowe lub inne), względnie ma prawo do otrzymania mienia fundacji w razie jej rozwiązania. Są to więc w uproszczeniu osoby, które ma zabezpieczać majątkowo fundacja. W skład zgromadzenia beneficjentów wchodzą natomiast tylko ci beneficjenci, którym fundator przyznał takie prawo w statucie (czy to imiennie, czy np. przez określenie kryteriów).

Same uprawnienia zgromadzenia beneficjentów są zasadniczo podobne, co w przypadku zgromadzenia wspólników spółki z o.o. Należy do nich przede wszystkim tzw. annual compliance (zatwierdzenie rocznego sprawozdania finansowego fundacji, dysponowanie zyskiem, udzielenie absolutoriów członkom organów), a także powoływanie i odwoływanie zarządu po śmierci fundatora (w razie braku rady nadzorczej i odmiennych postanowień statutowych).

W praktyce fundatorzy często decydują się objąć rolę jedynego albo dominującego członka zgromadzenia beneficjentów i jednocześnie członka zarządu fundacji. Rozwiązanie takie jest dopuszczalne i praktyczne, tym mocniej uwypukla jednak potrzebę zdefiniowana zasad obsadzania tych organów po śmierci fundatora. Wypracowanie dalekowzrocznych reguł jest istotne o tyle, że krąg beneficjentów fundacji może się przeobrażać na przestrzeni lat (np. jeżeli statut przewiduje przystępowanie do fundacji przyszłych zstępnych fundatora).

…określającą reguły postępowania organów

Patrząc na tworzącą się praktykę zakładania fundacji rodzinnych, która jest wręcz lawinowa (mając na względzie tempo i ilość zakładanych fundacji), z niepokojem obserwujemy tendencję do szybkiego zakładania takich podmiotów bez głębszej refleksji dotyczącej przyszłości i sytuacji, która będzie miała miejsce już po śmierci fundatora. Wiele fundacji rodzinnych jest zakładanych w konkretnym celu inwestycyjnym i oczywiście, choć ustawa i otoczenie prawne samo zachęca do takich działań, to w praktyce może się ono okazać błędnym kołem dla przyszłych sukcesorów i beneficjentów fundacji.

W naszej ocenie równie istotnym elementem, wymagającym przepracowania już na etapie prac nad statutem, są formalne reguły postępowania organów fundacji, dotyczące m.in. zwoływania i odbywania zgromadzeń czy też zasad komunikacji między beneficjentami a zarządem. Jak uczą doświadczenia ze sporów spółkowych, reguły proceduralne niejednokrotnie stają się „bronią” stron konfliktu organizacyjnego, które mogą próbować wykorzystać nieprecyzyjne zasady na swoją korzyść. Podobna rzecz dotyczy prawa głosu beneficjentów, jego odpowiedniego przyznawania i podziału pośród nich wraz z określeniem poszczególnych większości głosów przy głosowaniu nad danymi sprawami.

Dopuszczalna zmiana statutu

Statut fundacji rodzinnej nie musi być oczywiście ustanawiamy raz na zawsze. W toku funkcjonowania fundacji może wyniknąć potrzeba jego udoskonalenia czy wręcz gruntownej zmiany. Taka potrzeba powinna być monitorowana przez zarząd fundacji i osoby będące jej członkami – często pozwoli to na uniknięcie wewnętrznych konfliktów oraz odpowiednie zabezpieczenie przyszłości, jako że w momencie formowania fundacji niemożliwe jest przewidzenie wszystkich sytuacji, jakie mogą mieć miejsce. Dlatego też otwartość na zmiany statutu, a także odpowiednie zaangażowanie beneficjentów przy jego tworzeniu i ew. rewizji, może okazać się kluczowa dla ochrony majątku rodzinnego.

Zasady zmiany statutu musi określać on sam – ustawa o fundacji rodzinnej nie zawiera w tym zakresie żadnych reguł, chociażby pomocniczych. Kluczowe jest tu znalezienie właściwego balansu. Niepożądane jest stworzenie statutu zarówno zbyt chwiejnego, poddającego się łatwej zmianie i przez to potencjalnie zniweczeniu zamysłów fundatora przez dalsze pokolenia, jak i formalnie albo praktycznie nienaruszalnego.

Ustawowe środki ochrony na wypadek sporu

W razie eskalacji sporu i niemożliwości dojścia do porozumienia (np. w sytuacji, kiedy po śmierci fundatora beneficjenci nie mogą dojść do zgody co do przyszłego kształtu majątku i realizowanych inwestycji), zainteresowanym pozostaje szukanie ochrony interesów swoich i fundacji na drodze sądowej. Podobnie jak w przypadku spółek handlowych, wadliwa uchwała organu fundacji rodzinnej może zostać zaskarżona do sądu, który jest władny ją uchylić (jeżeli uchwała jest sprzeczna ze statutem lub celem fundacji rodzinnej) albo stwierdzić jej nieważność (jeżeli jest sprzeczna z prawem).

Możliwość zaskarżania uchwał została dopuszczona szeroko. Zaskarżona może zostać uchwała każdego organu fundacji, tj. zgromadzenia beneficjentów, zarządu, jak i rady nadzorczej (jeżeli została ustanowiona). Prawo wniesienia powództwa ma w każdym wypadu zarówno fundator, jak i każdy beneficjent (nawet niebędący członkiem zgromadzenia beneficjentów) oraz każda osoba będą członkiem organu fundacji (także innego niż ten, który podjął sporną uchwałę).

W przeciwieństwie do przepisów Kodeksu spółek handlowych, ustawa nie uzależnia prawa zaskarżenia uchwały od spełnienia przez skarżącego dodatkowych przesłanek, jak np. zagłosowanie przeciwko uchwale. Nie jest również wymagane wykazanie naruszenia uchwałą interesu fundacji czy samego skarżącego. Nie jest wykluczone, że w praktyce takie dodatkowe przesłanki wypracuje, przynajmniej w ograniczonym zakresie, orzecznictwo sądowe drogą funkcjonalnej wykładni.
Ustawodawca wprost dopuścił możliwość poddania sporów wynikających z uczestnictwa w fundacji, w tym dotyczących zaskarżania uchwał, pod właściwość sądu polubownego (arbitrażowego) zamiast państwowego. Klauzula arbitrażowa, o ile została zawarta w statucie fundacji, będzie wiązać wszystkich jej beneficjentów i członków organów, jak i jej fundatora.

Niezależnie od prawa do zaskarżania uchwał, każdy beneficjent jest uprawniony do uzyskiwania informacji o działalności fundacji rodzinnej. W ramach niego beneficjent może żądać w szczególności wglądu w dokumentację fundacji, a także udzielenia wyjaśnień przez zarząd. Zarząd może odmówić żądaniu beneficjenta, jeżeli w jego ocenie istnieje uzasadniona obawa, że zostanie ono wykorzystane w celach sprzecznych z interesem i celem fundacji. Jeżeli beneficjent nie zgadza się z oceną zarządu albo nie otrzymał w ogóle odpowiedzi, ma prawo dochodzić swojego żądania w postępowaniu przed sądem rejestrowym (tj. Sądem Okręgowym w Piotrkowie Trybunalskim).

Rozwiązanie fundacji to ostateczność

Przepisy nie przewidują możliwości sądowego pozbawienia statusu beneficjenta lub członka zgromadzenia beneficjentów osoby, która utrudnia działanie fundacji czy nawet wprost je sabotuje. W razie całkowitego impasu decyzyjnego jedynym rozwiązaniem może się okazać orzeczenie o rozwiązaniu fundacji przez sąd. Jest to możliwe m.in. w sytuacji, jeżeli brak jest możliwości dalszej realizacji celu fundacji rodzinnej albo jeżeli fundacja jest zarządzana w sposób oczywiście sprzeczny z jej celem lub interesami beneficjentów. Wniosek o wszczęcie postępowania w tej sprawie może złożyć każdy beneficjent. Sąd ma prawo również wszcząć takie postępowanie z urzędu, choć należy ocenić, że powinno to dotyczyć zupełnie wyjątkowych sytuacji.

Zapadnięcie decyzji o rozwiązaniu fundacji, czy to na mocy orzeczenia sądu, czy nawet uchwały jej właściwego organu, często nie będzie jednak oznaczać definitywnego zakończenia sporu. Krok ten inicjuje bowiem dopiero procedurę likwidacyjną, w toku której sprawy fundacji powinny zostać doprowadzone do końca, a jej pozostałe mienie – wydane osobom uprawnionym na mocy statutu. Likwidatorami fundacji są członkowie jej zarządu, chyba że sąd rejestrowy wyznaczy inne osoby. Dopiero po zakończeniu likwidacji możliwe jest wykreślenie fundacji z rejestru i ostateczne przecięcie węzła łączącego jej interesariuszy.

Podsumowanie

Fundacja rodzinna, tak jak każda inna organizacja, narażona jest na spory wewnętrzne między interesariuszami. To, czy sytuacja konfliktowa przerodzi się w trwały impas, w dużej mierze zależy od prawidłowego zredagowania jej statutu.

Artykuł ukazał się w Rzeczpospolitej w dniu 22 grudnia 2023 r.