Επιπτώσεις του COVID-19 στην εκτέλεση των συμβάσεων

Από την επίσημη ανακήρυξη από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) του ιού COVID-19 ως πανδημία στις 11 Μαρτίου 2020, ο επιχειρηματικός κόσμος έχει υποστεί σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και αντιμετωπίζει κρίσιμα διλήμματα. Ο συναλλακτικός βίος ρυθμίζεται από πλήθος συμβατικών σχέσεων που συνάπτονται μεταξύ επιχειρήσεων σε διαφορετικές χώρες και ηπείρους. Ο COVID-19 έχει ήδη, αλλά ιδιαίτερα και στο μέλλον θα, προκαλέσει σοβαρές δυσχέρειες στην εκτέλεση των συμβατικών υποχρεώσεων. Είναι επομένως καίριας σημασίας για τις εταιρείες να κατανοήσουν εάν η πανδημία συνιστά γεγονός «ανωτέρας βίας», βάσει του οποίου μπορούν να απαλλαγούν μερικώς ή ολικώς από την εκπλήρωση των συμβατικών τους υποχρεώσεων. 

Τα κυριότερα ερωτήματα είναι τα εξής:

Μπορεί η πανδημία του ιού Convid-19 να χαρακτηριστεί ως γεγονός «ανωτέρας βίας»;

Η ελληνική νομοθεσία δεν ορίζει ρητά την πανδημία ως γεγονός ανωτέρας βίας. Τα άρθρα 336, 338, 342 του Αστικού Κώδικα ωστόσο θέτουν το ζήτημα της απαλλαγής ενός συμβαλλομένου από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων του εάν συντρέχουν λόγοι για τους οποίους ο ίδιος δε φέρει καμία ευθύνη, υπονοώντας την έννοια της ανωτέρας βίας, χωρίς ωστόσο να την εξειδικεύει. Δεν υπάρχει προηγούμενο στην ελληνική νομολογία που να ορίζει την πανδημία ως γεγονός ανωτέρας βίας. Ωστόσο, γεγονότα με παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν ορισθεί από τη νομολογία ως γεγονότα «ανωτέρας βίας».

Είναι υποχρεωτική η αναφορά του όρου «επιδημία» ή «πανδημία» στη ρήτρα «ανωτέρας βίας» ώστε να μπορεί αυτή να εφαρμοστεί;

Σύμφωνα με τη νομολογία, γεγονότα «ανωτέρας βίας» αποτελούν ανυπαίτια γεγονότα μη αναμενόμενα κατά το χρόνο σύναψης της σύμβασης, τα οποία είναι εκτός του ελέγχου του συμβαλλόμενου μέρους, δεν μπορούν να αποτραπούν με μέσα άκρας επιμέλειας και μπορούν να καταστήσουν την εκπλήρωση των όρων της σύμβασης πολύ δυσχερή έως και αδύνατη. Ως γεγονότα «ανωτέρας βίας» έχουν ενδεικτικά κριθεί ο πόλεμος, απεργία ή γεγονός που περιγράφεται ως πράξη του Θεού (πλημμύρα, σεισμός, ακραίες καιρικές συνθήκες κλπ.)

Επομένως ακόμη και αν η «Πανδημία» δεν ορίζεται ρητά στη σχετική ρήτρα ως γεγονός «ανωτέρας βίας», τεκμαίρεται ότι συνιστά ένα τέτοιο γεγονός, εάν στο σχετικό όρο ορίζεται ότι συνιστά λόγο «ανωτέρας βίας» και οποιοδήποτε γεγονός εντελώς εξαιρετικής φύσης, το οποίο δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθεί και εκφεύγει πλήρως του ελέγχου και της επιμέλειας του συμβαλλόμενου μέρους.

Πως θα πρέπει να γίνει η επίκληση της ρήτρας «ανωτέρας βίας»; Τ

ο συμβαλλόμενο μέρος που επικαλείται τη ρήτρα θα πρέπει:

• να στείλει σχετική ειδοποίηση στο έτερο συμβαλλόμενο μέρος,

• κατά περίπτωση να αναφερθεί και σε σχετικά αποδεικτικά έγγραφα, και

• να διευκρινίσει ότι έλαβε «μέτρα επιμέλειας» ώστε να αποφευχθούν τυχόν αρνητικές επιπτώσεις ανωτέρας βίας.

Σε κάθε περίπτωση, η επίκληση και η εφαρμογή της ρήτρας «ανωτέρας βίας» θα εξαρτηθεί τόσο από τη ρητή διατύπωση της ρήτρας αυτής σε κάθε ξεχωριστή σύμβαση, όσο και από τις ειδικές πραγματικές περιστάσεις της κάθε συγκεκριμένης υπόθεσης και συμβατικής σχέσης.

Πότε, για πόσο, σε ποια έκταση, για ποια ζητήματα μπορεί να υπάρξει  αναστολή εκτέλεσης συμβατικών υποχρεώσεων; 

• Η αναστολή της εκτέλεσης των συμβατικών υποχρεώσεων θα αρχίζει από τον χρόνο κατά τον οποίο το γεγονός «ανωτέρας βίας» καθιστά αδύνατη την εκτέλεση ορισμένων ή όλων των συμβατικών υποχρεώσεων παρά τα μέτρα επιμέλειας που ελήφθησαν, και θα διατηρείται για όσο διάστημα το γεγονός «ανωτέρας βίας» αποδεδειγμένα εξακολουθεί να καθιστά πολύ δυσχερή ή αδύνατη την παροχή.

• Η αναστολή μπορεί να είναι μερική ή ολική, δηλαδή να αφορά της εκτέλεση μέρους ή του συνόλου μίας συμβατικής υποχρέωσης ή μίας συμβατικής σχέσης και θα πρέπει να περιορίζεται μόνο στα ζητήματα εκείνα που επηρεάζονται ουσιωδώς από το γεγονός της «ανωτέρας βίας».

Τι ισχύει στην περίπτωση που μία σύμβαση δεν περιλαμβάνει επαρκή ή οποιαδήποτε αναφορά σε ρήτρα «ανωτέρας βίας»;

Η προσωρινή ή οριστική απαλλαγή από την εκπλήρωση συμβατικών υποχρεώσεων είναι δυνατή κατ’ εφαρμογή της γενικής έννοιας της ανυπαίτιας αδυναμίας κατά την εκπλήρωση της παροχής που ορίζονται στο Αστικό Δίκαιο (λ.χ. άρθρα 336, 338, 342 του Αστικού Κώδικα). Αυτό βέβαια μπορεί να εγείρει διαφορές μεταξύ των συμβαλλομένων, οι οποίες είναι πολύ πιθανό να οδηγηθούν σε δικαστική επίλυση, για το λόγο αυτό προτείνεται να γίνει επίκληση των σχετικών διατάξεων από το ενδιαφερόμενο συμβαλλόμενο μέρος με τρόπο παρόμοιο με την επίκληση μίας ρήτρας «ανωτέρας βίας».

Είναι δυνατή η επίκληση της απρόοπτης μεταβολής συνθηκών (ΑΚ 388);

Καταρχήν όχι. Το άρθρο 388 ΑΚ αναφέρεται στην απρόοπτη μεταβολή των περιστατικών που αποτελούν το δικαιοπρακτικό θεμέλιο στο οποίο τα μέρη στήριξαν τη σύναψη αμφοτεροβαρούς σύμβασης, π.χ. τιμή πρώτων υλών, καύσιμα κτλ. Αν αυτά μεταβλήθηκαν ύστερα, από λόγους που ήταν έκτακτοι και δεν μπορούσαν να προβλεφθούν, και από τη μεταβολή αυτή η παροχή του οφειλέτη, ενόψει και της αντιπαροχής, έγινε υπέρμετρα επαχθής, το δικαστήριο μπορεί, κατόπιν άσκησης σχετικού (διαπλαστικού) δικαιώματος του οφειλέτη, να αναπροσαρμόσει ή να λύσει τη σύμβαση. Η έλλειψη μίας πανδημίας δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτέλεσε δικαιοπρακτικό θεμέλιο μιας σύμβασης, εκτός αν οι όροι της συνδέονται άμεσα και αφορούν τον COVID-19. Ενδεχομένως η οικονομική κρίση η οποία προκύπτει λόγω της πανδημίας θα μπορεί να αποτελέσει στο μέλλον, κατά περίπτωση, λόγο επίκλησης της ΑΚ 388.

Πρακτικές συμβουλές για την διαχείριση των συμβατικών σχέσεων υπό την επίδραση του COVID-19:

• Προτείνεται η καταρχήν καταγραφή και αξιολόγηση των συμβατικών σχέσεων που επηρεάζονται ή πρόκειται να επηρεαστούν από την πανδημία. Κατόπιν, η κατηγοριοποίηση μεταξύ συμβάσεων στις οποίες περιλαμβάνεται ρήτρα «ανωτέρας βίας» ή όχι και στη συνέχεια η ενδεχόμενη ιεράρχησή τους με κριτήρια το πόσο άμεσα και σοβαρά επηρεάζονται από τον COVID-19, καθώς και τη σημασία τους για την επιχείρηση (λόγου χάρη αν είναι συμβάσεις διαρκείας ή με μεγάλο οικονομικό και ουσιαστικό αντικείμενο).

• Επιλογή των συμβάσεων αναφορικά με τις οποίες θα πρέπει να γίνει άμεσα επίκληση και εφαρμογή της ρήτρας «ανωτέρας βίας», ή άλλης διάταξης που να δικαιολογεί την μερική ή ολική απαλλαγή από την εκπλήρωση των συμβατικών υποχρεώσεων.

• Άμεση ειδοποίηση του αντισυμβαλλομένου των εν λόγω συμβάσεων σύμφωνα με τα δεδομένα κάθε περίπτωσης.

• Ενίσχυση της επίκλησης με συγκεκριμένη αναφορά του λόγου και του τρόπου με τον επηρεάζεται η εκτέλεση της σύμβασης.

• Αίτημα προς τον αντισυμβαλλόμενο για διαπραγματεύσεις π.χ. για την επιμήκυνση της πίστωσης, την παράταση των προθεσμιών και την εν γένει αναπροσαρμογή, στο μέτρο του δυνατού, των συμβατικών όρων, ώστε να επιτευχθεί ορισμένη βεβαιότητα σχετικά με τον τρόπο συνέχισης της συμβατικής σχέσης.