Πώς μπορεί ο Αγροδιατροφικός τομέας να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του αύριο, σήμερα;

Οι τελευταίες γεωπολιτικές εξελίξεις και οι συνεπαγόμενες επισιτιστικές επιπτώσεις τους, ήρθαν για να επιβεβαιώσουν την κρισιμότητα του Αγροδιατροφικού τομέα, σε έναν κόσμο που μετασχηματίζεται ραγδαία και, συχνά, με απρόβλεπτους τρόπους.

Στο πλαίσιο αυτό, η EY Ελλάδος και η Τράπεζα Πειραιώς, εκπόνησαν από κοινού μια αναλυτική καταγραφή των μεγεθών, των προκλήσεων και των ευκαιριών που αντιμετωπίζει ο τομέας, προσπαθώντας να «αποκωδικοποιήσουν» όλα όσα θα καθορίσουν το σήμερα, το αύριο και το μετέπειτα της Αγροδιατροφής στη χώρα μας, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ο Αγροδιατροφικός τομέας σε αριθμούς

Η σημασία του Αγροδιατροφικού τομέα για την παγκόσμια και την τοπική οικονομία είναι αδιαμφισβήτητη. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία για το 2019, η βιομηχανία τροφίμων, ποτών και καπνού διατηρεί την πρώτη θέση σε αριθμό επιχειρήσεων, ανάμεσα στους κλάδους της μεταποίησης (16.263 επιχειρήσεις σε σύνολο 57.014), και αποτελεί τον μεγαλύτερο εργοδότη της εγχώριας μεταποίησης, με ποσοστό 39%.

Την ίδια στιγμή, το 2020, ο εγχώριος αγροτικός κλάδος συνεισέφερε το 4,7% της συνολικής Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ), ενώ απασχολεί πάνω από 400 χιλιάδες άτομα, ή ποσοστό που ξεπερνά το 10% του συνόλου του απασχολούμενου δυναμικού. Ο αριθμός αυτός εμφανίζεται σημαντικά μειωμένος σε σχέση με το 2001, όταν ο κλάδος απασχολούσε 666 χιλιάδες άτομα. 

Συγκριτικά, σε παγκόσμιο επίπεδο, η συμβολή του αγροτικού κλάδου στο παγκόσμιο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) υπολογίζεται στο 4,3%. Ενδεικτικό είναι ότι η προστιθέμενη αξία του κλάδου διεθνώς, αυξήθηκε κατά 73% μεταξύ 2000 και 2019, σε περίπου $3,5 τρισ. Παράλληλα με τη συμβολή του στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία, ο κλάδος εξασφαλίζει και την κοινωνική συνοχή, ενώ συμβάλλει και στην εξάλειψη της φτώχειας.

Σε επίπεδο Ε.Ε., η Ελλάδα κατέχει τη δεύτερη θέση μετά τη Ρουμανία, όσον αφορά τη συνεισφορά της προστιθέμενης αξίας του αγροτικού κλάδου προς το ΑΕΠ το 2020 (3,5%), την τρίτη θέση, μετά τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, το 2019, ως προς την απασχόληση στον αγροτικό τομέα (10%) και την έβδομη θέση ως προς τον πληθυσμό σε αγροτικές περιοχές επί του συνολικού αγροτικού πληθυσμού της Ε.Ε. (3,6%). Το 2020, η Ελλάδα συνέβαλε στο 3,4% της συνολικής αγροτικής παραγωγής της Ε.Ε., επίδοση που την τοποθετεί στην όγδοη θέση.

Ο Αγροδιατροφικός τομέας συνεισφέρει σημαντικά και στις ελληνικές εξαγωγές. Μετά από πολλά χρόνια, κατά τα οποία το εμπορικό ισοζύγιο των προϊόντων του παρέμεινε ελλειμματικό, το 2020 παρουσίασε πλεόνασμα στο εμπορικό ισοζύγιο, ύψους €207 εκατ., λόγω των βελτιωμένων εξαγωγικών επιδόσεων, σε συνδυασμό με μικρή μείωση των εισαγωγών.

Ο τομέας συνεισφέρει καθοριστικά στην επισιτιστική επάρκεια, είναι κύριος τροφοδότης της μεταποίησης τροφίμων και έχει στενή σύνδεση με τους κλάδους μεταφορών, χονδρεμπορίου και λιανικού εμπορίου. Επιπλέον, υποστηρίζει την εγχώρια βιομηχανία γεωργικών εφοδίων και μηχανημάτων, επηρεάζει τη διεθνή ανταγωνιστικότητα της χώρας και αποτελεί παράγοντα κοινωνικής συνοχής, αφού είναι σημαντική πηγή πλήρους και μερικής απασχόλησης. Παράλληλα, η λειτουργία του συνδέεται με την προστασία του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας.

Η αγροδιατροφή αντιμέτωπη με τεράστιες προκλήσεις

Σήμερα, ο Αγροδιατροφικός τομέας βρίσκεται αντιμέτωπος με τεράστιες προκλήσεις, αλλά και ευκαιρίες.

Μέχρι το 2050, ο τομέας θα πρέπει να τρέφει 40% περισσότερους ανθρώπους και να έχει αυξήσει την παραγωγή τροφίμων κατά 70%, ενώ η καλλιεργήσιμη γη θα έχει αυξηθεί κατά μόλις 10%. Μέχρι τότε, το 68% του παγκόσμιου πληθυσμού θα κατοικεί σε αστικές περιοχές, ενώ εκτιμάται ότι το 12% θα υποσιτίζεται. Το 1970, η καλλιεργήσιμη γη ανά άτομο, παγκοσμίως, υπολογιζόταν στα 3,8 στρέμματα. Το 2000, μειώθηκε στα 2,3, ενώ η πρόβλεψη για το 2050 κυμαίνεται στα 1,5 στρέμματα.

Την ίδια ώρα, η κλιματική κρίση οδηγεί στην επιτακτική ανάγκη λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση σοβαρών ζητημάτων που συνδέονται με την Αγροδιατροφή, όπως η σπατάλη τροφίμων, η αλόγιστη χρήση των υδάτινων πόρων, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, η υποβάθμιση του εδάφους και η μείωση της βιοποικιλότητας. Σήμερα, η ποιότητα του 75% των χερσαίων εδαφών του πλανήτη έχει υποβαθμιστεί σημαντικά, ενώ, αν συνεχιστεί αυτή η τάση, το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί στο 95% έως το 2050.

Τέλος, οι διατροφικές συνήθειες μεταβάλλονται ραγδαία. Οι καταναλωτές είναι, σήμερα, πιο ευαισθητοποιημένοι, τόσο στα θέματα της υγείας, της ευεξίας και της διατροφής τους, όσο και σε περιβαλλοντικά και κοινωνικά θέματα, και αναζητούν «τοπικά, αυθεντικά, ανιχνεύσιμα, διαφανή και ηθικά» τρόφιμα – τα λεγόμενα “LATTE” (Local, Authentic, Traceable, Transparent and Ethical). Η πρόσβασή τους σε websites, mobile apps, καθώς και τα Social Media στα οποία συμμετέχουν, τους παρέχουν τη δυνατότητα ταχύτερης και πληρέστερης ενημέρωσης και επηρεάζουν τη στάση τους και την αφοσίωσή τους στα προϊόντα που επιλέγουν.

Ειδικότερα, ο Αγροδιατροφικός τομέας στην Ελλάδα, παράλληλα με τις παγκόσμιες αυτές προκλήσεις, αντιμετωπίζει και μια σειρά από προβλήματα και ιδιαιτερότητες, μεταξύ των οποίων:

• Το επίπεδο γεωργικής εκπαίδευσης των αγροτών στη χώρα, που είναι από τα χαμηλότερα που καταγράφονται στην Ε.Ε. (στη δεύτερη θέση από το τέλος, με τελευταία τη Ρουμανία), που συνδέεται και με τη μεγάλη ηλικία των αγροτών
• Το μικρό μέγεθος των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και το χαμηλό επίπεδο συνεργασίας
• Το χαμηλό επίπεδο υιοθέτησης τεχνολογικής καινοτομίας

Οι παράγοντες αυτοί, συνδυαστικά, έχουν ως αποτέλεσμα τη χαμηλή παραγωγικότητα του ελληνικού αγροτικού τομέα, σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Ειδικότερα, η παραγωγικότητα της εργασίας του ελληνικού αγροτικού κλάδου (μέση ΑΠΑ ανά απασχολούμενο) ανέρχεται σε €13.144 και αντιστοιχεί στο 65% του μέσου όρου της Ε.Ε.-28 για την τριετία 2017-2019 (€20.175). Η κατάσταση στον κλάδο βιομηχανίας τροφίμων, ποτών και καπνού, είναι καλύτερη, αφού η μέση ΑΠΑ ανά απασχολούμενο για την τριετία 2015-2017 ανήλθε σε €42.828, που αντιστοιχεί στο 80% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (€53.246). Ωστόσο, η παραγωγικότητα εργασίας στη βιομηχανία τροφίμων είναι χαμηλότερη σε σχέση με την παραγωγικότητα στη μεταποίηση συνολικά.

Αναδυόμενες ευκαιρίες επαναπροσδιορίζουν το μέλλον της αγροδιατροφής

Τη δεκαετία του 1940, ένας μέσος αγρότης μπορούσε να παραγάγει τρόφιμα για περίπου 10 άτομα. Σήμερα, οι πρωτοποριακές εξελίξεις στον εξοπλισμό, τη γενετική και τα διαθέσιμα ψηφιακά εργαλεία, επιτρέπουν στον κάθε αγρότη να παράγει τρόφιμα για περισσότερα από 160 άτομα, τα οποία μπορεί να διαμένουν σε μακρινές αποστάσεις. Τα επόμενα χρόνια, οι εξελίξεις στην τεχνολογία αναμένεται να δημιουργήσουν ακόμη μεγαλύτερες ευκαιρίες, για να μπορέσει ο Αγροδιατροφικός τομέας να αυξήσει περαιτέρω την παραγωγικότητά του και να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει.

Η γεωργική εκμετάλλευση του μέλλοντος θα αξιοποιεί την ψηφιακή καινοτομία, μέσα από μια μεγάλη γκάμα συνδεδεμένων συσκευών, ενώ εξελιγμένες τεχνολογίες συλλογής δεδομένων (π.χ. drones, robotic field scanners) και αλγόριθμοι μηχανικής μάθησης (machine learning) θα βοηθούν τους αγρότες στην παρακολούθηση του αγροκτήματος μέσω πινάκων ελέγχου, και στη λήψη σωστών αποφάσεων.

Παράλληλα, παραγωγικές καινοτομίες θα εξακολουθήσουν να δημιουργούν νέες δυνατότητες που θα συμβάλουν στη μείωση του κόστους, την εκμετάλλευση νέων πόρων και τον περιορισμό του περιβαλλοντικού αποτυπώματος του Αγροδιατροφικού τομέα. Μεταξύ αυτών:

· Φυτικό κρέας (plant-based meat)

Δημιουργία φυτικών υποκατάστατων κρέατος, αλλά και γαλακτοκομικών προϊόντων, τα οποία διατηρούν τη γεύση και την εμπειρία του αρχικού ζωικού προϊόντος, χωρίς, όμως, τις θερμιδικές απώλειες ή τις επιπτώσεις στη βιωσιμότητα.

· Κρέας με βάση τα κύτταρα (cell-based meat)

Παραγωγή ζωικών προϊόντων σε ελεγχόμενο εργαστηριακό χώρο, η οποία δε βλάπτει το περιβάλλον μέσω της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου και της υπερβολικής κατανάλωσης νερού, και δίνει τη δυνατότητα παραγωγής πιο κοντά στην περιοχή που ζητούνται, μικραίνοντας, έτσι, το εύρος της εφοδιαστικής αλυσίδας.

· Γεωργία Κάθετης Παραγωγής (vertical farming)

Μια καινοτόμος πρακτική παραγωγής τροφίμων σε κάθετα στοιβαγμένα στρώματα, που γίνεται, συνήθως, σε εσωτερικούς χώρους, όπως αποθήκες ή θερμοκήπια, με τη χρήση τεχνολογίας ελεγχόμενου περιβάλλοντος.

· Πράσινες συσκευασίες

Ευθυγράμμιση των λύσεων συσκευασίας τροφίμων με τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης, μέσω της μείωσης των πλαστικών συσκευασιών και της χρήσης κομποστοποιήσιμων βιοϋλικών.

Η αγροδιατροφή μέσα από τα «μάτια» των επαγγελματιών της

Η EY και η Τράπεζα Πειραιώς, κατέγραψαν, επίσης, μέσω online και προσωπικών συνεντεύξεων, τις απόψεις και προβληματισμούς πάνω από 400 επαγγελματιών που συνδέονται με τον ελληνικό Αγροδιατροφικό τομέα, περιλαμβανομένων εκπροσώπων των αγροτών, αγροτικών συνεταιρισμών, επαγγελματιών των κλάδων της μεταποίησης και συσκευασίας, καθώς και του εμπορίου.

Μεταξύ άλλων, αναδεικνύονται ως κύρια ευρήματα: 

Προτάσεις για την επόμενη μέρα του Αγροδιατροφικού τομέα

Το επόμενο κύμα της αγροτικής επιχειρηματικότητας απαιτεί επενδύσεις, κατά μήκος της αλυσίδας αξίας, επικεντρωμένες στη βιωσιμότητα, την καινοτομία και τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα. Με βάση τα στοιχεία της μελέτης και τα ευρήματα της έρευνας, παρουσιάζονται μια σειρά από προτάσεις της EY και της Τράπεζας Πειραιώς, για τη θωράκιση, την ενίσχυση και τον μετασχηματισμό του Αγροδιατροφικού τομέα στην Ελλάδα:

1. Ολιστική προσέγγιση στην Αγροδιατροφική αλυσίδα, μέσω της ανάπτυξης ανθεκτικών και βιώσιμων αλυσίδων αξίας
   
   
2. Διαμόρφωση ενός σύγχρονου και ολοκληρωμένου σχεδίου ανάπτυξης
   
   
3. Οργανωτικός, λειτουργικός και ψηφιακός μετασχηματισμός όλων των επιχειρήσεων που ανήκουν στην αλυσίδα αξίας του Αγροδιατροφικού τομέα, έχοντας τον άνθρωπο στο επίκεντρο
   
   
4. Διευκόλυνση της ανάπτυξης συνεργειών, συνεργασιών, εμποροδιανεμητικών πλατφορμών, καθώς και συνεργατικού πνεύματος ανάμεσα σε όλα τα μέλη του Αγροδιατροφικού τομέα
   
   
5. Έμφαση στην εκπαίδευση και την ενίσχυση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού και αποτελεσματική προσέλκυση νέων παραγωγών
   
   
6. Ανάπτυξη της εξωστρέφειας με συντονισμένο και επαγγελματικό εξαγωγικό μάρκετινγκ
   
   
7. Αποτελεσματικό και σύγχρονο branding
   
   
8. Υλοποίηση σημαντικών έργων υποδομής που θα διευκολύνουν όλα τα μέρη του Αγροδιατροφικού τομέα
   
   
9. Προστασία του περιβάλλοντος με την υιοθέτηση σύγχρονων παραγωγικών μεθόδων και της τεχνολογίας σε όλο το μήκος της αλυσίδας αξίας
   
   
10. Αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων χρηματοδοτικών εργαλείων, με έμφαση στην ΚΑΠ και στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας
    
    
11. Μείωση της σπατάλης των τροφίμων

Συμπερασματικά, η πανδημία μάς βοήθησε να συνειδητοποιήσουμε πώς απρόβλεπτα γεγονότα, όπως οι φυσικές καταστροφές, αλλά και εξελίξεις που γνωρίζουμε, όπως η κλιματική αλλαγή, μπορούν να επιτείνουν τις προκλήσεις. Για να ανταποκριθεί ο Αγροδιατροφικός τομέας, πρέπει να προχωρήσουν οι επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως μεγέθους, στον εμπορικό μετασχηματισμό τους, στην ολική μετατροπή του λειτουργικού τους μοντέλου, στην επανεφεύρεση της εφοδιαστικής αλυσίδας τους και στην εκτεταμένη υιοθέτηση της ψηφιακής τεχνολογίας. Για την Ελλάδα, με δεδομένα τα ανταγωνιστικά της πλεονεκτήματα, αλλά και τη σημασία του Αγροδιατροφικού τομέα για την εθνική οικονομία και κοινωνία, είναι επιτακτική ανάγκη η διαμόρφωση μίας πολύπλευρης και ξεκάθαρης στρατηγικής, η οποία θα βοηθήσει στη διαχείριση των αδυναμιών και την αξιοποίηση των ευκαιριών. Οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις του αύριο, σήμερα.